در درس معادلاتدیفرانسیل سادهترین خانوادهٔ دستگاههایی که یاد میگرفتیم حل کنیم به شکل $y'+ay=b$ بودند که $y$ تابعی از یک متغیر مانند $x$ است و $a$ و $b$ عبارتهایی مستقل از $y$ (میتوانند $x$ داشتهباشند یا خیلی ساده فقط یک عدد باشند). اگر درس معادلاتدیفرانسیل را نگذراندهاید میتوانید به هر منبع مقدماتیای از این درس نگاه بیندازید. کتابهای زیاد و سادهای در این موضوع وجود دارند. در پرسش شما نیز چنین برابریِ دیفرانسیلیای داریم. $f(x)$ را با $y$ نمایش دهید و توجه کنید که $f(1)$ یک عدد ثابت است پس آن را موقتا با $\beta$ نمایش میدهم. پس برابریمان (معادلهمان) به شکل زیر است که دارای شرط اولیه نیز است (اینکه مقدار تابع در یک نقطه قرار است معین باشد).
$$y'+\frac{2}{\alpha}y=\frac{\beta}{\alpha^2},\quad y(1)=\beta$$
در بالا فقط طرفین را بر $\alpha^2$ تقسیم کردهایم که شرط $\alpha\neq 0$ را نیاز دارد. اگر $\alpha=0$ باشد که آنگاه برابریتان به شکل زیر میشود.
$$0=f(1)$$
پس برای تابعهایی که در نقطهٔ $x=1$ مقدار صفر میگیرند به طور بدیهی میتوانید با انتخاب $\alpha=0$ رابطهتان را برقرار سازید که ارزش خاصی ندارد چون چیز جدیدی برای استفاده نمیدهد و به کمکش چیزی غیر از $f(1)=0$ نمیتوانید محاسبه کنید. پس برگردیم به حالت قبل.
اگر در معادلهدیفرانسیل کلی که در ابتدای متن اشاره کردیم داشتهباشیم $b=0$ آنگاه میگوئیم معادلهدیفرانسیلمان همگن است. برای حل یک دستگاه ناهمگن ابتدا همگنِ آن را حل میکنیم.
$$\begin{array}{ll}
y'+\frac{2}{\alpha}y=0 & \Longrightarrow y;=-\frac{2}{\alpha}y\\
& \Longrightarrow \frac{dy}{dx}=-\frac{2}{\alpha}y\\
& \Longrightarrow \frac{dy}{y}=-\frac{2}{\alpha}dx\\
& \Longrightarrow \ln(y)=-\frac{2}{\alpha}x+c_1\\
& \Longrightarrow y=e^{c_1}e^{-\frac{2}{\alpha}}\\
& \Longrightarrow y=ce^{-\frac{2}{\alpha}}
\end{array}$$
که $c_1$ یک عدد ثابت است. فرقی ندارد که برای عدد ثابتی $e^{c_1}$ را استفاده کنیم یا از اول یک عدد ثابت $c$ استفاده کنیم. پس پاسخ عمومیمان به شکل زیر میشود.
$$y_h=ce^{-\frac{2}{\alpha}}$$
زیراندیس h ابتدای واژهٔ انگلیسی homogeneous به معنای همگن است (از دبستان آمیختههای (مخلوطهای) همگن و ناهمگن را به یاد آورید). اکنون باید یک پاسخ ویژه (خصوصی) نیز بیابیم. اگر حدس مناسبی دارید میتوانید آن را بیازمائید و اگر در برابری صدق کرد آنگاه به عنوان پاسخ ویژه بردارید. راه دیگر به کار بردن ایدهٔ زیر برای پیدا کردن یک پاسخ ویژه است. به جای $c$ تابعی بر حسب $x$ بگذارید، $c(x)$ آنگاه پاسخ عمومی به همراه این $c(x)$ را در برابری جایگذاری کنید و تلاش کنید تا $c(x)$ را بیابید.
$$\begin{array}{l}
y_p=c(x)e^{-\frac{2}{\alpha}x}\\
\begin{array}{ll}
y'+\frac{2}{\alpha}y=\frac{\beta}{\alpha^2} & \Longrightarrow c'(x)e^{-\frac{2}{\alpha}x}-\frac{2}{\alpha}c(x)e^{-\frac{2}{\alpha}x}+\frac{2}{\alpha}c(x)e^{-\frac{2}{\alpha}x}=\frac{\beta}{\alpha^2}\\
& \Longrightarrow c'(x)e^{-\frac{2}{\alpha}x}=\frac{\beta}{\alpha^2}\\
& \Longrightarrow c'(x)=\frac{\beta}{\alpha^2}e^{\frac{2}{\alpha}x}\\
& \Longrightarrow c(x)=\frac{2\beta}{\alpha}e^{\frac{2}{\alpha}x}
\end{array}\\
\Longrightarrow y_p=\frac{2\beta}{\alpha}e^{\frac{2}{\alpha}x}e^{-\frac{2}{\alpha}x}\\
\Longrightarrow y_p=\frac{2\beta}{\alpha}
\end{array}$$
توجه کنید که در این گام زمانی که پادمشتق میگرفتیم دیگر ثابت اضافه نکردیم، دلیل این است که دنبال یک پاسخ ویژه (خاص) هستیم، یک تابع برایمان کافی است. اکنون پاسخ کلی برابر با جمع پاسخ عمومی با پاسخ ویژه است. زیراندیس p در $y_p$ ابتدای واژهٔ انگلیسی particular به معنای ویژه است. برای پاسخ کلی از زیراندیس t که ابتدای واژهٔ انگلیسی total به معنای کل (همهچیز با هم) استفاده میکنیم.
$$y_t=y_h+y_p=ce^{-\frac{2}{\alpha}x}+\frac{\beta}{2\alpha}$$
هر پاسخ از برابریمان (پیش از اثر دادن شرط اولیه - شرط مرزی) به شکل بالا برای یک مقدار $c$ نوشته میشود. اکنون شرط اولیهمان را اثر میدهیم.
$$\begin{array}{ll}
y(1)=\beta & \Longrightarrow ce^{-\frac{2}{\alpha}}+\frac{\beta}{2\alpha}=\beta\\
& \Longrightarrow c=(\beta-\frac{\beta}{2\alpha})e^{\frac{2}{\alpha}}
\end{array}$$
پس با فرض ثابت گرفتن مقدار $\beta$ و $\alpha$ تنها یک پاسخ در برابریدیفرانسیل ما با شرط مرزی دادهشده صدق میکند.
$$y=(\beta-\frac{\beta}{2\alpha})e^{\frac{2}{\alpha}}e^{-\frac{2}{\alpha}x}+\frac{\beta}{2\alpha}$$
اکنون بازنویسی کنیم به شکل اولیه. اگر تابع $f$ شما بخواهد در شکل حکم شما صدق کند باید $\alpha$ای یافت شود که
$$f(x)=f(1)(1-\frac{1}{2\alpha})e^{\frac{2}{\alpha}(-x+1)}+\frac{f(1)}{2\alpha}$$
برای اینکه حکم شما برقرار شود باید هر تابعی که بر بازهٔ $[0,1]$ مشتقپذیر است را بتوان به شکل بالا نوشت. ولی خیلی بدیهی است که نمیشود، برای نمونه تابعهای ثابت، تابع $\sin(x)$ و غیره.
بوسیلهٔ نرمافزارها نیز میتوانید برابریدیفرانسیلها را حل کنید. برای نمونه با نرمافزار Mathematica دستور زیر برابریدیفرانسیل شما را حل میکند.
DSolve[{(\[Alpha]^2)*f'[x]+2*\[Alpha]*f[x]==\[Beta],f[1]==\[Beta]},f[x],x]
برای نوشتن حرفهای یونانیِ آلفا و بتا در نرمافزار متمتیکا میتوانید به جای تایپ \[Alpha]
و \[Beta]
میتوانید دکمهٔ Esc
از روی صفحهکلید را فشار دهید سپس حرف کوچک a
را بزنید و دوباره کلید Esc
از صفحهکلید را بزنید آنگاه متمتیکا خودکار حرف یونانی آلفا را میگذارد، برای بتا به جای a
از b
استفاده کنید. حاصل این محاسبه در محیط نرمافزار Mathematica در زیر آورده شدهاست.
در آخر توجه کنید که شاید اشتباه تایپی یا منفی مثبت گذاری در عبارتهای ریاضیای که در اینچا نوشتهام باشد. خودتان میتوانید مراحل را برای خودتان انجام دهید.